Historia kościoła i klasztoru p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Szczebrzeszynie

Na przełomie XIV i XV wieku właściciel Szczebrzeszyna Dymitr z Goraja herbu Korczak sprowadza do Szczebrzeszyna franciszkanów. W 1398 r. przybywa arcybiskup halicko lwowski Jakub Strepa oraz generalny wikariusz Braci Mniejszych, Leonard. Uzgodniono, że Dymitr ufunduje dla franciszkanów kościół wraz z klasztorem. Realizację tego przedsięwzięcia przerwała śmierć Dymitra i dopiero nowy właściciel Szczebrzeszyna, bratanek Dymitra Prokop dokończył budowę drewnianego kościoła p.w. św. Trójcy oraz klasztoru, do którego sprowadzili się franciszkanie.

W połowie XVI wieku, kalwini Górkowie, ówcześni właściciele Szczebrzeszyna zamienili farę p.w. św. Mikołaja na zbór kalwiński. Franciszkanie na krótki czas opuścili klasztor. Wrócili do Szczebrzeszyna za sprawą przychylnego franciszkanom Jana Zamoyskiego. Po powrocie zakonnicy odbudowali klasztor i kościół p.w. św. Trójcy.

Na początku XVII wieku kościół był w złym stanie technicznym. W 1610 roku rozpoczęto budowę nowej murowanej świątyni. Fundatorem był II Ordynat, Tomasz Zamoyski i jego żona Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska. Jednocześnie zaczęto budować klasztor. Kościół konsekrowano w 1638 roku.

W 1656 roku klasztor został spalony przez Szwedów, a kościół okradziony z całego wyposażenia przez Turków i Tatarów w 1672 roku. W kościele w 1672 roku zawiązano „konfederację szczebrzeszyńską” w obronie króla Jana III Sobieskiego.
Kolejnym zniszczeniom uległ na początku XVIII wieku, w czasie wojny północnej. Ponownie został odbudowany pod koniec XVIII wieku, kiedy otrzymał nowe późnobarokowe wyposażenie wnętrza. W 1783 roku, franciszkanie zostali zmuszeni do opuszczenia klasztoru, który przeznaczono na koszary wojskowe. Na ich miejsce przybyli z Zamościa ojcowie bonifratrzy. Sprowadzili oni z Zamościa łaskami słynący, obraz Matki Boskiej Bonifraterskiej i umieścili go w ołtarzu głównym gdzie znajduje się dotychczas.

Za czasów Księstwa Warszawskiego, w 1812 roku klasztor zamieniono na szpital, a kościół pełnił rolę kaplicy szpitalnej. Po odejściu Bonifratrów, do roku 1883 szpitalem i kościołem opiekowały się Siostry Miłosierdzia – Szarytki. Po upadku powstania styczniowego, w latach 1886 – 1914 kościół zamieniony został na cerkiew prawosławną p.w. św. Trójcy. Szarytki wydalono z klasztoru, a na ich miejsce sprowadzono prawosławne mniszki Krzyżanki.
Kościół w 1917 roku rekoncyliowano p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i zwrócono katolikom, a w 1918 roku został przyłączony do parafii p.w. św. Mikołaja jako kościół filialny.

W latach 1940 – 1944 Niemcy urządzili w nim cerkiew prawosławną p.w. św. Trójcy. Od 1944 roku do 20 czerwca 1982r funkcjonował jako kościół rektoralny p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. W latach 1945 – 1974 szpitalem oraz kościołem zajmowały się siostry Józefinki.

Do 20 czerwca 2007 roku funkcjonował jako kościół filialny parafii p.w. św. Mikołaja.

Od 20 czerwca 2007roku wyniesiony został do rangi kościoła parafialnego p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej.
Kościół wybudowany został w stylu renesansu lubelskiego. Posiada korpus bazylikowy, trójnawowy. Na zewnątrz mury wzmocnione są przyporami . Wieża jest czworoboczna trójkondygnacyjna, pełniącą w przyziemiu rolę kruchty. Nakryta jest hełmem z barokową latarnią i umieszczoną w niej sygnaturką. W fasadzie wejściowej kościoła znajduje się kamienny arkadowy portal z datą 1638 , herbem franciszkanów oraz herbami fundatorów: ”Jelita” Zamoyskich i „Leliwa” Ostrogskich. Kruchtę z klasztorem łączą krużganki , obecnie zamurowe.

Prezbiterium jest niższe i węższe od nawy głównej, zamknięte trójboczną absydą, przykryte jest sklepieniem kolebkowym. Na sklepieniu prezbiterium znajduje się malowidło „Przemienienie Pańskie” pochodzi z XVII wieku, poniżej znajdują się święci apostołowie. Na ścianach prezbiterium umieszczone są malowidła z XVII – XVIII wieku. Ołtarz główny, późnobarokowy, pochodzi z warsztatu Michała Wurtzera. W ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Bonifraterskiej z ok. 1670 roku. W zwieńczeniu znajduje się obraz Trójcy Świętej w otoczeniu chmurek i główek aniołków.

W ołtarzu znajdują się figury czterech świętych oraz dwa obrazy przedstawiające św. Michała Archanioła i św. Erazma.
Z lewej strony przy łuku tęczowym, zawieszona jest klasycystyczno-barokowa ambona z II połowy XVII wieku. Na zaplecku ambony umieszczony jest obraz św. Jana Chrzciciela. Nad baldachimem umieszczona jest barokowa figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej.

Nad łukiem tęczowym umieszczony jest malowany wizerunek Chrystusa na krzyżu z XVII wieku, w otoczeniu dwóch franciszkanów.

Nawa główna wybudowana została na planie kwadratu ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Malowidła w nawie głównej pochodzą z XVIII wieku, a na sklepieniu nawy głównej z I połowy XX wieku.
W zamknięciu nawy głównej, przy filarach usytuowane są ołtarze późnobarokowe z końca XVII wieku. Ołtarze przytęczowe pochodzą z warsztatu Michała Wurtzera. W ołtarzu św. Katarzyny znajduje się obraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej z ostatniej ćwierci XIX wieku. Na ścianie po prawej wisi obraz „Św. Tomasz z Villanuea rozdający jałmużnę” z 1866 roku. Ołtarz lewy, przytęczowy, późnobarokowy Chrystusa Boleściwego, pochodzi z I ćwierci XVIII wieku. W ołtarzu umieszczony jest obraz z II połowy XVI wieku w typie ikonograficznym szkoły lwowskiej.

Nawy boczne są niższe, otwarte do nawy głównej arkadami wspartymi na czworobocznych filarach. Posiadają sklepienie kolebkowe z lunetami.

W nawie lewej znajduje się ołtarz św. Walentego, późnobarokowy, z obrazem św. Walentego.

W nawie prawej późnobarokowy ołtarz Matki Boskiej Różańcowej z II połowy XVII wieku z obrazem Matki Boskiej Różańcowej. Po lewej Ołtarz Matki Boskiej Bolesnej z obrazem z II połowy XIX wieku przedstawiającym Matkę Boską Siedmiu Boleści z ciałem Chrystusa na kolanach. W zwieńczeniu ołtarza figura Matki Boskiej Bolesnej. Po prawej ołtarz Przemienienia Pańskiego z obrazem „Przemienienie Pańskie” z początku XIX wieku. Na mensie ołtarza usytuowana jest figura Chrystusa Frasobliwego z I połowy XVIII wieku a w jego zwieńczeniu figura Ecce Homo z końca XVII wieku. Przy wejściu, w kruchcie znajduje się drewniany krzyż z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego z XIX wieku.

Dekoracje sztukatorskie pochodzą z warsztatu Jana Wolfa. Ewenementem prezbiterium jest odchylona oś główna. Kościół jest nazywany „małą katedrą ”w nawiązaniu do architektury katedry zamojskiej.

Opracował: Janusz Kapecki
Współpraca: Maria Lisowska